یوگانیدرا چیست؟ این سئوال یکی از متداول‌ترین سئوالات برای افرادی است که وارد دنیای آموزش یوگا می‌شوند. در این مطلب قصد داریم به یوگانیدرا یا وانهادگی روحی بپردازیم، پس تا پایان با ما همراه باشید.
بسیاری از ما هرقدر سعي كنیم كه ذهنمان را آرام کنیم، باز هم نمي‌توانیم به‌طور كامل تمام تنش‌ها و نگراني‌ها را از ذهن خود دور كنیم مگر اينكه به وانهادگي روحي برسیم.
تا زماني كه انسان خود را تنها با جسم و ذهن مي‌شناسد نگراني‌ها، غصه‌ها، دلواپسي‌ها، ترس و خشمي كه مسبب فشار‌هاي عصبي است وجود دارند. یک يوگي مي‌داند كه براي رسيدن به وانهادگي كامل، راهي به جز صرف نظر كردن از آگاهي جسمي و جدايي از ضمير خودآگاه ندارد، بنابراين شخص پس از وانهادگي ذهني مي‌تواند نفوذ، قدرت، آرامش، نشاط كامل و آگاهي خالص خود را بدست آورد.
یوگانیدرا از دو واژه سانسکریت «یوگا» به معنی اتحاد یا تمرکز آگاهی و «نیدرا» به معنی خواب اقتباس شده است و روش نیرومندی در وانهادگی هوشیارانه است.
تمام منابع قدرت، آرامش و نيرو در روح قرار دارند نه در جسم. همه ما به‌واسطه مشغله‌های زندگی روزانه و حجم افکار و استرس‌ها، قرباني احساسات مضر و منفی هستیم که منشأ آنها ذهن ما است. در نتیجه، در پایان روز و یا در کل هفته دچار کسلی و خستگی و یا منفی‌گرایی می‌شویم و از سرشت حقیقی و قدرت بی‌نهایت درونی‌مان جدا می‌مانیم.
حتی بارها تجربه کرده‌ایم که نمی‌توانیم خواب عمیق و با کیفیتی داشته باشیم. راه‌حل مطمئن براي رهايي از چنگ این شرایط، تجربه احساس رهایی و وانهادگی عمیق روحی در یوگا است.
من آن آگاهی ناب يا خرد حقیقی هستم!
زمانی که دردهای غیرقابل علاج، بی‌حرکتی و سستی، موانع بزرگی در راه درمان هستند، تمرینات وانهادگی و مراقبه که یوگانیدرا قوی‌ترین نمونه آن است، نقش بزرگی در درمان و پیشگیری از بیماری‌ها ایفا می‌کند. انجام تمرینات یوگانیدرا توسط افراد سالم و فعال می‌تواند برای آزادسازی تنش‌های انباشته شده در ناخودآگاه آنان به‌کار رود، نیروی مقاومتشان را در برابر استرس افزایش دهد، کارایی کلی بدن آنان را ارتقا دهد و مانع ظهور، رشد و ایجاد بیماری‌های روان تنی (سایکوسوماتیک) گردد.
برای بسیاری از بیماری‌های روان تنی، یوگانیدرا به‌عنوان یکی از موثرترین روش‌های درمانی توام با دارو تجویز شده است که بیماری‌هایی نظیر سرطان، تنگی نفس، التهاب روده و زخم اثنی‌عشر را شامل می شود. این بیماری‌ها از نظر علایم روانشناختی مورد بحث قرار گرفته‌اند. حملات تنگی نفس، سرطان های پیشرفته، تجدید ناگهانی زخم اثنی‌عشر، یا حالت تحریک‌پذیری روده بزرگ غالبا واکنش‌های پیچیده روان تنی هستند که در مواقع ناامنی ذهنی و رویارویی با مسائل مهیج رخ می‌دهند.
یوگانیدرا، تمرین مهم و اساسی از بخش پراتی آهارای یوگا است که در کنترل جسم و روان نقش درمان کننده را ایفا می‌کند.
یوگانیدرا چیست؟
یوگانیدرا روش بسیار نیرومندی در آموزش وانهادگی هوشیارانه است. روشی منظم و سیستماتیک، که کلیه اعمال فیزیکی، روانی و هیجانی را کنترل می‌کند و به خواب یوگی معروف است.
جهان فعلی با مشکلاتی مواجه است که لزوما ناشی از فقر، گرسنگی، اعتیاد یا ترس از جنگ نیست، بلکه نتیجه حساسیت‌های عصبی و تنش‌هایی است که در افراد جامعه به‌وجود آمده و استرس های شخصی را فزونی بخشیده است. تنش یک حالت ذهنی است که در برخورد با حوادث بیرونی ایجاد می‌شود و بر کل ساختار بدن اثر می‌گذارد. تنش در هر نوع و در هر شکلی که باشد از علل مختلفی نشأت می‌گیرد که در لایه‌های وجودی شما انباشته می‌شود. این تنش انباشته شده، در مواقع مقتضی با ظهور در صحنه ذهن، عدم تعادل سیستم عصبی و روانی را باعث می‌شود. نتیجه این تنش در سه سطح عضلانی، عاطفی و ذهنی و مغزی بروز می‌کند.
درمان بیماری‌های ناشی از استرس و تنش عموما از طریق استراحت است که گاهی این امر با استفاده از داروهای خواب آور امکان پذیر می‌شود. ولی با وجود اینکه هدف اشخاص از استراحت، رفع خستگی است؛ آنها نمی‌دانند چگونه و چطور باید استراحت کنند!
تمرین عملی یوگانیدرا؛ راه مفیدتر و موثرتری برای استراحت جسم و روح و احیاء آنها است تا یک خواب معمولی. یک ساعت تمرین یوگانیدرا معادل چهار ساعت خواب به انسان آرامش می‌دهد. علاوه بر این، اگر شما به تمرین یوگانیدار بپردازید، چون سطوح عمیق‌تر ذهن را باز می‌کنید، می‌توانید طبیعت مغزتان را تغییر دهید و در نتیجه امراضی را که از نوع بیماری‌های روان تنی هستند، معالجه کنید.
حالت ذهنی خاص در یوگانیدرا، ذهن را در اوج دریافت قرار می‌دهد و در این مرحله است که برای شکل دادن دوباره شخصیت و هدایت زندگی در مسیرهای مثبت شرایط خاصی به‌وجود می‌آید. بررسی‌های دقیق نشان داده‌اند که تمرین منظم یوگانیدرا باعث تنظیم فشار خون می‌شود، همچنین این تمرین روی میزان ترشح آدرنالین تأثیرگذار است. یوگانیدرا موجب می‌شود تا اندام‌ها و سیستم‌های بدن، استراحتی عمیق و کافی را به‌دست آورند و مکانیزم بازسازی انرژی مجددا شروع به فعالیت کند.
تمرینات یوگانیدرا دارای ۵ سطح و شامل انواع تصویرسازی‌های گوناگون است و سوامی ساتیاناندا بنیان‌گذار آن بوده است. هر سطح شامل تمرینات مختلفی است که در مجموع با هدف دست یافتن به لایه‌های عمیق ناخودآگاه و پاکسازی درونی انجام می‌شود. این تمرینات بهتر است در ابتدا زیر نظر مربی متخصص انجام شود تا در صورت لزوم مربی بتواند پرتو جو را هدایت کند، سپس در طول زمان شاگرد می‌تواند تمرینات را در سادانای شخصی خود روزانه انجام دهد و از فواید بی‌شمار آن بهره‌مند شود.
تمرین شاواسانا در واقع زیر مجموعه‌ای از تمرین یوگانیدراست و تمرینی برای رهایی و آرامش یوگی در پایان تمرینات بدنی یوگا (آسانا) است. مدت زمان شاواسانا بسیار کوتاه‌تر است که تکنیک‌های عمیق تصویرسازی ندارد و صرفا فرایندی برای باز شدن عضلات، رفع انقباضات و فشارهای ناشی از تمرین است.
بنابراین، همان‌طور که اشاره کردیم، یوگانیدرا به معنی خواب ذهنی است. خواب طبیعی باعث تجدید قوای بدن می‌شود ولی یوگانیدرا هم ذهن و هم بدن را تجدید قوا می‌کند. زمانی که شما در خواب طبیعی هستید آگاهی شما در بدن خفته است، ولی در طی یوگانیدرا آگاهی شما بیدار است.
یوگانیدرا دو عملکرد مهم انجام می‌دهد: خستگی را بر طرف می‌نماید و به بدن نیرو می‌بخشد. استرس‌ها و فشارهای زندگی روزانه، تنش‌هایی ایجاد می‌کنند که آرامش را از ذهن می‌ربایند. یوگانیدرا این تنش‌ها را برطرف نموده و کشش ذهن را به حالت اولیه باز می گرداند.
مشکلات زندگی روزمره در ذهن نیمه آگاه ما انباشته شده و در موقع خود اثر زیان آوری بر روی ساختار روانی ما وارد می سازد.درست همانگونه که منزلمان را هر روز برای اینکه پاکیزه بماند باید جارو کنیم، برای داشتن یک شخصیت نرمال باید این ناهنجاریهای ذهنی که روزانه در نیمه آگاهی ما انباشته می شود را بر طرف کنیم. یوگانیدرا با بر طرف نمودن ناهنجاری های ذهنی و هموار نمودن راه پیشرفت معنوی، این خدمت ضروری را برای ما انجام می دهد.
یوگانیدرا حالتی است که شما نه خواب هستید و نه بیدار. پس اگر خوابتان ببرد دیگر یوگانیدرا محسوب نمی‌شود، اگر هم بیدار بمانید باز نمی‌توان آن را یوگانیدرا حساب کرد. همچنین، اگر گرفتار رویا شوید آن هم یوگانیدرا نیست.
یوگانیدرا وضعیتی است که بایستی حالت‌های آگاهی، نیمه آگاهی و ناخودآگاهی همه در یک زمان وجود داشته باشد. یوگانیدرا تمام ناهنجاریهای فیزیولوژیکی و ذهنی را برطرف می‌کند و کمک می‌کند تا فرد نرمال و طبیعی باشد.
پاتانجلی یوگا را به عنوان کنترل حالت‌های ذهنی تعریف کرده است. رفتار خوب و بد در نتیجه این حالت‌های ذهنی رخ می‌دهد. آگاهی، نیمه آگاهی و ناخودآگاهی حالت‌های ذهنی ما هستند. در یوگانیدرا این حالت که شما آگاه باشید ولی آگاه نباشید که آگاه هستید حاصل می‌شود. احتمالا موضوع کمی فلسفی شد! اما نگران نباشید، با آموزش دیدن، تمرین و تکرار به این مهارت دست پیدا می‌کنید.
مهم‌ترین نکته در یوگانیدرا و سایر تمرینات مراقبه این است که به خود اجازه ندهید خواب بروید. در یوگانیدرا خواب سعی دارد بر شما غلبه کند. اگر شما بر این نقص فائق آیید به نیروی اراده دست خواهید یافت و از طریق این نیروی اراده قادر به انجام کارهای بزرگ در زندگی خواهید بود. بر روی بدن یا بر روی خودِ خواب همانگونه که سعی دارد بر شما غالب شود، تمرکز کرده، نظاره‌گر آن باشید و اگر مشغله‌ای به ذهن شما خطور کرد فقط آن را نظاره کنید. در یوگانیدرا زمانی‌که شما احساس می‌کنید آگاه نیستید؛ در حقیقت شما از ناخودآگاهی خود آگاه هستید.
موفقیت پرتو جویانی که در یوگانیدرا از دستورات مربی پیروی کنند بسیار بیشتر است. مقتضیات یا قیود دنیوی سبب تأخیر در پیشرفت روحانی نمی شوند؛ بلکه تنها مانع، جهل و سستی خود فرد است. یوگی باید تا حد ممکن از موهبت یوگانیدرا استفاده کند. خوب است بدانید که بسیاری از اختلالات جسمی و روانی پرتوجویان به وسیله یوگانیدرا درمان می‌شود. یوگانیدرا یک تکنیک روان تنی است و اگر مدارس و موسسات آموزشی آن را در دوره‌های خود به کار گیرند برای کودکان نیز بسیار مفید خواهد بود.
یوگانیدرا تقریبا در میانه راه یوگای هشت مرحله‌ایی پاتانجلی قرار دارد.
این تکنیک در میانه راه، هم به بهبود کیفیت انجام و تحقق مراحل قبلی یعنی یاما، نیاما، آسانا و پرانایاما و هم به بهبود کیفیت انجام و تحقق مراحل بعدی یعنی دهارنا، دهیانا و سامادی کمک شایان توجهی می‌کند. در واقع، یوگانیدرا به عنوان تکنیکی از مرحله پنجم (پراتی‌آهارا) با پالایش قوی سیستم عصبی و متعادل کردن مراکز انرژی و بدن پرانیک و همچنین با کاشتن بذر خواسته (سنکل پا) در ذهن نیمه آگاه، راه را برای پرتوجو هموار می‌نماید. حکمت و خرد نهفته در مراحل انجام این تکنیک بسیار جذاب و قابل تامل است.
برخی از فواید یوگانیدرا
یوگانیدرا فواید بی‌شماری دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کمک به خنک شدن بدن و کاهش خستگی و دردهای احتمالی
- آزاد کردن اسید لاکتیک
- آرام کردن و برگشتن به حالت عادی تنفس و ضربان قلب
- کمک به بازگشت انرژی و چابکی بدن
- رها شدن از استرس و اضطراب و انقباضات جسمی و روحی
شاواسانا یا بدن بی جان یکی از ارکان مهم در آسانا یوگا است که غلبه ذهن را بر بدن، به نهایت می‌رساند . وضعیتی که به نظر می‌رسد در یوگای کلاسیک باستانی یکی از چند حرکتِ انگشت شمار در یوگا بوده است. هر چند شاواسانا یا مریت آسانا دیگر مانند زمان‌های باستان و به آن شیوه به‌کار نمی رود، با این حال، کاربردهای بسیاری دارد که یادگیری و انجام آن برای همه اقشار مردم، امکان پذیر است. به یاد داشته باشید که شاواسانا تنها استراحت پس از ورزش نیست.
شاواسانا گردش توجه و آگاهی (که دارای کیفیتی لطیف است) در بدن ( که کیفیتی زمخت دارد) است. آگاهی باید به‌طور ارادی در بافت‌ها و نسوج نفوذ کند و در سلول‌ها بدمد و به آنها جان دهد. برای رسیدن به این هدف باید یاد بگیریم ابتدا مراحل ساده‌تر را انجام دهیم تا کم‌کم تسلط حاصل شود. در آغاز باید بدن و مفاصل بدن را به‌طور کلی حس کرد و پس از چند هفته بخش‌های بزرگ‌تر بدن را حس کرد و آزاد گذاشت.
یک نکته بسیار مهم که در انجام شاواسانا باید به آن توجه کنید این است که به هیچ وجه در تلاش برای تجسم بدن نباشید. با تجسم و بازآفرینی، درگیر افکار و هیجانات و داستان سرایی خواهید شد، در صورتی که سلول‌هایتان منتظر توجه شما هستند.
شما باید بدن را حس کنید و از حس‌هایی که در هر بخش از آن وجود دارد آگاه شوید (مانند گرما، سرما یا خستگی و…). در این صورت تجربه‌ای واقعی و خالی از توهم و خیال خواهید داشت.
حرف آخر
یوگانیدرا بخش عملی مرحله پراتیاهارا (پنجمین مرحله از مراحل هشت گانه یوگای پاتانجلی) است. پاتانجلی مرحله پراتیاهارا را به صورت «تعلیمات مربوط به قطع حواس ظاهری به‌منظور پیروی ذهن از حواس باطنی» تعریف می‌کند. یوگانیدرا روش قطع حواس ظاهری را به ما می‌آموزد تا بتوانیم قوه ادراک خود را از عالم محسوسات رها کنیم. در چنین شرایطی است که حس باطنی انسان ذهن او را راهبری خواهد کرد و در نتیجه، ذهن قلمرو آگاهی خواهد شد.
در طول روز، روان انسان تحت تأثیر هیجانات نامطلوب گوناگون قرار می‌گیرد. این هیجانات ممکن است در وجود خود انسان تولید شود و یا وی مورد توجه هیجانات دیگران قرار گیرد. در هر حال، انواع احساساتی که در طول شبانه روز تجربه می‌شوند، بر بدن و ذهن انسان آثار اضطرابی و نامطلوب بر جای می‌گذارند.
یوگانیدرا بهترین روش تنش زدایی است و آثار چنین هیجانات نامطلوبی را از بین می‌برد و وجود انسان را از آرامش لبریز می‌سازد. تنها در حالت آرامش عمیق روانی است که ذهن می‌تواند قلمرو آگاهی شود. در تمرین یوگانیدرا ذهن ابتدا به تدریج جذب آرامش می‌شود و سپس رابطه خود را با تمام واکنش‌های حسی قطع و تنها از حواس باطنی پیروی می‌کند.
در این حالت ذهن بسیار شفاف، آگاه و خلاق می‌شود. آنگاه، هشیاری لایه به لایه به اعماق روان نفوذ می‌کند. یوگانیدرا در واقع تجربه «ذهن کامل» است، نه تجربه «بی ذهنی».